پرورشی شهرقدس
معارف اسلامی و مسائل تربیتی و پرورشی ومناسبتهای روزپرورشی شهرقدس
معارف اسلامی و مسائل تربیتی و پرورشی ومناسبتهای روزترجمه وشرح دعای مکارم الاخلاق
این دعا، همان دعاى (مکارم الاخلاق) معروف است که امام علیه السلام اصول اخلاق اسلامى را در آن در فرازهاى مختلفى با شروع صلوات بر پیغمبر و آلش آورده و چنین به ذهن مى رسد که تفسیرى از آن کلمه ى معروف رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم است که فرمود: بعثت لا تمم مکارم الاخلاق (من مبعوث شدم تا اصول اخلاق را تکمیل کنم) آرى در جاى دیگرى اصول اخلاق این چنین جمع آورى نشده.
― فراز اول این دعا را امام علیه السلام بدین گونه شروع مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و ایمان مرا به کاملترین مرتبه ى ایمان برسان) (اللهم صل على محمد و آله، و بلغ بایمانى اکمل الایمان).
― (یقینم را برترین یقینها قرار ده) (و اجعل یقینى افضل الیقین).
― (نیتم را به بهترین نیتها، و عملم را به بهترین اعمال منتهى ساز) (و انته بنیتى الى احسن النیات، و بعملى الى احسن الاعمال).
― پس از درخواست این چهار چیز که اساس همه ى حرکتهاى انسان است، از خداوند، بار دیگر چنین مى خواهد: (بار خداوندا به لطفت نیتم را کامل و خالص ساز) (اللهم وفر بلطفک نیتى).
― (و یقینم را با آنچه در پیشگاه تو است تصحیح و پابرجا فرما) (و صحح بما عندک یقینى).
― (و با قدرت خود آنچه را که از من تباه و فاسد شده اصلاح کن) (و استصلح بقدرتک ما فسد منى).
― در دومین فراز به بخش دیگرى از اصول اخلاقى اشاره کرده مى گوید: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و آنچه را که اهتمام به آن مرا به خود مشغول مى دارد، تو خود کفایت کن) (اللهم صل على محمد و آله، و اکفنى ما یشغلنى الاهتمام به).
― (مرا به کارى بگمار که فردا از آن بازپرسى خواهى کرد) (و استعملنى بما تسالنى غدا عنه).
― (و ایام زندگانیم را در آنچه مرا براى آن خلق کرده اى مصروف دار) (و استفرغ ایامى فیما خلقتنى له).
― (مرا بى نیاز ساز، و روزیت را بر من توسعه ده) (و اغننى و اوسع على فى رزقک).
― (و مرا با نظر (و چشم دوختن به اموال ثروتمندان) آزمایش مفرما) (و لا تفتنى بالنظر).
― به دنبال این قسمت از خداوند قدرت و عزت مى خواهد ولى چون هر قدرت و عزتى با تکبر همراه است عرض مى کند: (مرا عزیز و قدرتمنددار ولى به تکبر مبتلا مکن) (و اعزنى و لا تبتلینى بالکبر).
― آنگاه از خداوند تقاضاى بندگى را مى نماید ولى چون عبادت امکان به همراه آوردن عجب را دارد مى گوید: (مرا بنده و فرمانبردار خود قرار ده، ولى عبادتم را با عجب و خودپسندى فاسد منما) (و عبدنى لک و لا تفسد عبادتى بالعجب).
― از این نظر که رشد انسان در جامعه، بدان است که امور خیر به دست او جریان یابد ولى چنین امورى از منت به دور نمى ماند عرض مى کند: (خیر و نیکى را براى مردم به دست من جارى ساز ولى آن را با منت گذاردن تباه مساز) (و اجر للناس على یدى الخیر، و لا تمحقه بالمن).
― بدون تردید هر انسانى علاقه مند است از اخلاق بلند انسانى بهره ى وافر داشته باشد ولى چون با تفاخر همراه است مى گوید: (درجات بلند اخلاق را به من مرحمت فرما ولى از تفاخر و مباهات نگاهم دار) (و هب لى معالى الاخلاق، و اعصمنى من الفخر).
― در سومین فراز به دو اصل از اصول خودسازى اشاره کرده عرضه مى دارد: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست، مرا به درجه اى از درجات بزرگوارى در بین مردم ترفیع مده، مگر آنکه به همان اندازه مرا در پیش خویشتن پائین آورى) (اللهم صل على محمد و آله، و لا ترفعنى فى الناس درجه الا حططتنى عند نفسى مثلها).
― (و هیچ عزت ظاهرى براى من ایجاد مفرما، مگر آنکه به همان نسبت ذلت پنهانى و درونى برایم ایجاد فرمائى) (و لا تحدث لى عزا ظاهرا الا احدثت لى ذله باطنه عند نفسى بقدرها).
― در چهارمین فراز به اصول دیگرى از اخلاق پرداخته و چنین ادامه مى دهد: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست، و مرا از هدایت شایسته اى بهره مند فرما که آن را با هیچ چیز دیگر عوض نکنم) (اللهم صل على محمد و آل محمد، و متعنى بهدى صالح لا استبدل به).
― (راه و روش حقى را بر من بنما که هرگز از آن منحرف نگردم) (و طریقه حق لا ازیغ عنها).
― (و نیت رشدآورى عنایت کن که در آن هیچگونه شکى ننمایم) (و نیه رشد لا اشک فیها).
― (عمرم را مادام که در راه اطاعت تو صرف گردد طولانى ساز، اما آنگاه که چراگاه شیطان شد آن را از من بگیر پیش از آنکه خشمت به سوى من شتاب گیرد و یا غضبت بر من مستحکم گردد) (و عمرنى ما کان عمرى بذله فى طاعتک، فاذا کان عمرى مرتعا للشیطان فاقبضنى الیک قبل ان یسبق مقتک الى، او یستحکم غضبک على).
― (بار خداوندا در من هیچ خصلت ناپسندى را که مایه ى عیبجویى من است وامگذار مگر آنکه اصلاحش فرمائى) (اللهم لا تدع خصله تعاب منى الا اصلحتها).
― (و هیچ زشتى و عیبى را که ممکن است مایه ى ملامت نسبت به من شود وامگذار مگر آنکه به زیبائى و نیکى مبدلش سازى) (و لا عائبه اونب بها الا حسنتها).
― (و هیچ کرامت خلق و خوى پسندیده اى را که به طور ناقص در من وجود دارد را فرومگذار جز آنکه تتمیم و تکمیلش فرمائى) (و لا اکرومه فى ناقصه الا اتممتها).
― در پنجمین فراز بعضى از اصول مکارم اخلاق را چنین بازگو مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آل محمد درود فرست و بغض و کینه ى کینه توزان را براى من به محبت) (اللهم صل على محمد و آل محمد، و ابدلنى من بغضه اهل الشنان المحبه).
― (و حسادت اهل تجاوز را به مودت و دوستى) (و من حسد اهل البغى الموده).
― (به گمانى صالحان را به اعتماد) (و من ظنه اهل الصلاح الثقه).
― (دشمنى نزدیکان را به صداقت و دوستى عصیان دورکشى خویشاوندان را به نیکى، بى اعتنائى و خذلان اقربا را به نصرت تبدیل فرما) (و من عداوه الادنین الولایه، و من عقوق ذوى الارحام المبره، و من خذلان الاقربین النصره).
― (حب و دوستى مجامله کاران را به محبت واقعى اهانت مصاحبان و همراهان را به حسن معاشرت، و تلخى ترس از ستمگران را به حلاوت و شیرینى امنیت مبدل ساز) (و من حب المدارین تصحیح المقه، و من رد الملابسین کرم العشره، و من مراره خوف الظالمین حلاوه الامنه).
― در ششمین فراز در رابطه با برخورد با ظالمان و ستمگران مطالبى ذیل را خواستار مى گردد: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و براى من دستى و قدرتى بالاتر از کسى که به من ستم کرده، زبانى گویاتر بر آنکه با من به مخاصمه برخاسته، و پیروزى بر کسى که با من از در دشمنى بیرون آمده، قرار ده) (اللهم صل على محمد و آله، و اجعل لى یدا على من ظلمنى و لسانا على من خاصمنى، و ظفرا بمن عاندنى).
― و مى افزاید: (و به من راه چاره اى در برابر کسى که با من از در کید و مکر بیرون آمده، و قدرتى در مقابل آنکه مرا مقهور ساخته، و وسیله و ابزار تکذیبى در برابر آنکه از در عیبجویى و دشنام گوئى با من درآمده، و سلامت و تندرستى از کسى که مرا تهدید کرده محبت فرما) (وهب لى مکرا على من کایدنى، و قدره على من اضطهدنى، و تکذیبا لمن قصبنى، و سلامه ممن توعدنى).
― (همچنین به اطاعت کسى که مرا به راه راست وامى دارد، و متابعت از کسى که ارشادم مى کند، موفق دار) (و وفقنى لطاعه من سددنى، و متابعه من ارشدنى).
― در هفتمین فراز بخش دیگرى از اصول اخلاق را از زاویه ى دیگرى مورد توجه قرار داده عرض مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آل او درود فرست، و مرا آن چنان به راه ثواب دار که هر کس با من غش و خیانت مى کند با او به نصح و خیرخواهى معارضه کنم) (اللهم صل على محمد و آله، و سددنى لان اعارض من غشنى بالنصح).
― (هر کس از من دورى نماید به نیکى پاداش دهم) (و اجزى من هجرنى بالبر).
― (آن کسى که مرا محروم نماید با بذل و بخشش اجر و مزد دهم) (و اثیب من حرمنى بالبذل).
― (هر کس از من قطع رابطه کند با برقرارى پیوند مکافات نمایم) (و اکافى من قطعنى بالصله).
― (کسى که پشت سر من غیبت کند (و عیوب مرا برشمارد) من با برشمردن نیکیهایش با او به مخالفت برخیزم) (و اخالف من اغتابنى الى حسن الذکر).
― (از نیکى تشکر کنم، و از بدى چشم پوشى نمایم) (و ان اشکر الحسنه، و اغضى عن السیئه).
― و در هشتمین فراز یک سلسله دیگر از اصول اخلاقى را که متعلق به نفس انسان است چنین برمى شمارد: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست، و مرا با حلیه و زیور صالحان بیاراى) (اللهم صل على محمد و آله، و حلنى بحلیه الصالحین).
― (و زیور و زینت متقین را بر من بپوشان) (و البسنى زینه المتقین).
― امام در جملات بعد زینت و زیور متقین را بدین گونه برمى شمارد: (بسط و گسترش عدل، فروخوردن خشم) (فى بسط العدل، و کظم الغیظ).
― (فرونشاندن آتش فتنه و دشمنى، جمع آورى انسانهاى پراکنده، اصلاح ذات البین) (و اطفاء النائره، و ضم اهل الفرقه، و اصلاح ذات البین).
― همچنین: (افشاء نیکیها، پوشاندن عیوب و بدیها، نرمخویى خفض جناح و خوشرفتارى) (و افشاء العارفه، و ستر العائبه، و لین العریکه، و خفض الجناح، و حسن السیره).
― (سنگینى و وقار، حسن معاشرت، سبقت و پیشى گرفتن به فضائل و خوبیها، و برگزیدن ایثار و نعمت بخشیدن) (و سکون الریح، و طیب المخالقه، و السبق الى الفضیله، و ایثار التفضل).
― و نیز (ترک عیبجویى و بخشش، بر کسانى که استحقاق آن را ندارند) (و ترک التعییر، و الافضال على غیر المستحق).
― (سخن حق را گفتن هر چند دشوار آید خیر و نیکى را اندک شمردن گرچه از نظر گفتار و کردار بسیار باشد، و زیاد شمردن شر و بدى گرچه از نظر گفتار و کردار بسیار کم) (و القول بالحق و ان عز، و استقلال الخیر و ان کثر من قولى و فعلى، و استکثار الشر و ان قل من قولى و فعلى).
― و سرانجام خواسته هاى این بخش را چنین تکمیل مى کند: (همه آنچه را که خواسته ام با استدامه ى اطاعت، همراه بودن با جماعت (مسلمین)، کنار زدن بدعت کاران و دورى از به کار گرفتن نظریات- بدون دلیل- برایم کامل فرما) (و اکمل ذلک لى بدوام الطاعه، و لزوم الجماعه، و رفض اهل البدع، و مستعملى الراى المخترع).
― در نهمین فراز امام علیه السلام خواسته هاى خود را بدین گونه مطرح مى کند: بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و گسترده ترین و وسیع ترین روزیهایت را بر من زمانى قرار ده که به کهنسالى رسیده ام) (اللهم صل على محمد و آله، و اجعل اوسع رزقک على اذا کبرت).
― (و نیرومندترین نیروهایت را هنگامى در اختیارم قرار ده که خسته و از پا افتاده ام) (و اقوى قوتک فى اذا نصبت).
― (مرا به کاهلى و سستى در عبادتت، کورى از راهت، متعرض خلاف محبتت، هماهنگى از آنکه از تو جدا شده، و جدائى از آنکه به تو پیوسته مبتلا مساز) (و لا تبتلینى بالکسل عن عبادتک و لا العمى عن سبیلک، و لا بالتعرض لخلاف محبتک، و لا مجامعه من تفرق عنک، و لا مفارقه من اجتمع الیک).
― پس از آن مى افزاید: (بار خداوندا مرا آنچنان قرار ده که به هنگام ضرورت، با یارى تو حمله ور شوم (و نیازهایم را برآورم) (اللهم اجعلنى اصول بک عند الضروره).
― (به هنگام نیاز حاجتم را فقط از تو بخواهم) (و اسالک عند الحاجه).
― (در زمان سختى و مسکنت تضرع و زارى نزد تو آورم) (و اتضرع الیک عند المسکنه).
― (مرا به کمک خواستن از غیر خودت به هنگامى که ناچار شوم میازماى) (و لا تفتنى بالاستعانه بغیرک اذا اضطررت).
― (و با خضوع و فروتنى به هنگام سوال کردن از دیگرى، در زمان فقر و احتیاجم، و به هنگام ترس، بردن تضرع و زارى در نزد غیر خویش، مرا آزمایش مکن) (و لا بالخضوع لسوال غیرک اذا افتقرت، و لا بالتضرع الى من دونک اذا رهبت).
― (که اگر چنین کنم مستحق خذلان و منع نعمت و بى اعتنایى تو خواهم بود، اى مهربانترین مهربانان) (فاستحق بذلک خذلانک و منعک و اعراضک، یا ارحم الراحمین).
― سپس امام علیه السلام دعا را چنین ادامه مى دهد: (بار خداوندا آنچه که شیطان به قلب و روح من القا مى کند، یعنى آرزوهاى طولانى گمان بد و حسادت را، ذکر عظمت خود، تفکر در قدرتت و تدبیر بر ضد دشمنت قرار ده) (اللهم اجعل ما یلقى الشیطان فى روعى من التمنى و التظنى و الحسد ذکرا لعظمتک، و تفکرا فى قدرتک، و تدبیرا على عدوک).
― (و آنچه بر زبانم جارى مى گردد از الفاظ زشت، سخن ناستوده، یا دشمنام عرضى و آبرویى، یا شهادت باطل، یا غیبت مومنى که در جلسه حضور ندارد، یا بدگوئى شخص حاضر و امثال اینها، همه را نطق و سخن به حمد خود، مبالغه در مدح و ثناى خویش، سعى در تمجیدت شکر نعمتت، اعتراف به احسانت و برشمردن نعمتهایت قرار ده) (و ما اجرى على لسانى من لفظه فحش او هجر او شتم عرض او شهاده باطل او اغتیاب مومن غائب او سب حاضر و ما اشبه ذلک نطقا بالحمد لک، و اغراقا فى الثناء علیک، و ذهابا فى تمجیدک و شکرا لنعمتک، و اعترافا باحسانک و احصاء لمننک).
― در دهمین فراز با درود بر محمد و آل خواسته هاى دیگرى را مطرح مى سازد: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست چنان نشود که من تحت ستم قرار گیرم در حالى که تو توان دفاع از مرا دارى) (اللهم صل على محمد و آله، و لا اظلمن و انت مطیق للدفع عنى).
― و چنین نیز (نشود که من به ستمگرى پردازم در حالى که تو قادرى مرا از آن بازدارى) (و لا اظلمن و انت القادر على القبض منى).
― (نکند من گمراه گردم در حالى که تو مى توانى مرا هدایت کنى) (و لا اضلن و قد امکنتک هدایتى).
― (و نکند من فقیر و نیازمند گردم در حالى که وسعت و گشایش زندگى من از ناحیه ى تو است) (و لا افتقرن و من عندک وسعى).
― و چنین (نشود که من سر به طغیان سرکشى نهم در حالى که همه ى توانگرى و امکاناتم از جانب تو است) (و لا اطغین و من عندک وجدى).
― از اینجا به بعد جهت سخن را عوض کرده عرضه مى دارد: (بار خداوندا من به سوى آمرزش و مغفرت تو کوچ کرده ام، به سوى عفو و بخشش تو آهنگ نموده ام، به جانب گذشته تو اشتیاق یافته ام و به فضل تو امید و اعتماد نموده ام) (اللهم الى مغفرتک وفدت، و الى عفوک قصدت، و الى تجاوزک اشتقت، و بفضلک وثقت).
― (و این در حالى است که در نزد من هیچ چیز که موجب مغفرت تو گردد، و در عملم چیزى که با آن مستحق عفوت گردم پیدا نمى شود) (و لیس عندى ما یوجب لى مغفرتک، و لا فى عملى ما استحق به عفوک).
― و در یک کلام مى گوید: (من بعد از آنکه خودم درباره ى خویش قضاوت کردم جز فضل تو هیچ در اختیار ندارم) (و ما لى بعد ان حکمت على نفسى الا فضلک).
― (بنابراین به محمد و آلش درود فرست، و بر من تفضل فرما) (فصل على محمد و آله، و تفضل على).
― آنگاه ادامه داده و مى گوید: (بار خداوندا زبانم را به هدایت گویا ساز و راه و رسم تقوا را به من الهام فرما) (اللهم و انطقنى بالهدى، و الهمنى التقوى).
― (و مرا به خصلت و راه و روشى که پاکیزه تر است موفق بدار) (و وفقنى للتى هى ازکى).
― (و به کارى که پسندیده تر است بگمار) (و استعملنى بما هو ارضى).
― (بار خداوندا مرا به راهى که بهترین راه است روانه ساز، و بر آئین خود که بهترین آئین است مرا چنان دار که بر آن بمیرم و بر آن زندگى کنم) (اللهم اسلک بى الطریقه المثلى، و اجعلنى على ملتک اموت و احیى).
― در یازدهمین فراز از این دعا امام علیه السلام بخش دیگرى از خواسته ها را در پیشگاه خداوند عرضه مى داشته مى گوید: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و مرا از نعمت اعتدال و میانه روى بهره مند فرما) (اللهم صل على محمد و آله، و متعنى بالاقتصاد).
― (مرا در زمره ى خیرخواهان، کسانى که دلیل رشد و هدایت دیگرانند و از بندگان صالح قرار ده) (و اجعلنى من اهل السداد، و من ادله الرشاد، و من صالحى العباد).
― (رستگارى روز واپسین و سلامت در کمینگاه عذاب را روزیم فرما) (و ارزقنى فوز المعاد و سلامه المرصاد).
― (بار خداوندا از نیروهاى نفس من براى خودت آن مقدار نگهدار که آن را خالص سازد، و از خودم براى خودم آن مقدار بگذار که آن را اصلاح نماید، چرا که نفس من در معرض هلاکت است مگر اینکه تو نگاهش دارى) (اللهم خذ لنفسک من نفسى ما یخلصها، و ابق لنفسى من نفسى ما یصلحها، فان نفسى هالکه او تعصمها).
― (بار خداوندا اگر غم و اندوه به من روى آورد، نیرو و ساز و برگ مبارزه ام توئى) (اللهم انت عدتى ان حزنت).
― (و اگر محروم گردم پایگاه امیدم تو هستى و بس) (و انت منتجعى ان حرمت).
― (و چنانچه گرفتار شدائد و مشکلات گردم استغاثه ام به درگاه تو است) (و بک استغاثتى ان کرثت).
― چرا که به خوبى مى دانم (آنچه از دست برود جانشین و عوضش از نزد توست، هر چه فاسد و تباه گردد اصلاح از ناحیه ى تو و آنچه را تو انکار کنى در معرض دگرگونى است) (و عندک مما فات خلف، و لما فسد صلاح، و فیما انکرت تغییر).
― حال که چنین است (بر من منت بگذار پیش از بلا عافیت، قبل از درخواست توانگرى، و پیش از گمراهى رشد و هدایت عنایت فرما (فامنن على قبل البلاء بالعافیه، و قبل الطلب بالجده، و قبل الضلال بالرشاد).
― همچنین (مرا از رنج زحمت عیبجویى بندگان کفایت فرما، امنیت روز رستاخیز را ارزانى دار و از حسن ارشاد (و هدایت نیک) برخوردارم ساز) (و اکفنى موونه معره العباد وهب لى امن یوم المعاد و امنحنى حسن الارشاد).
― در دوازدهمین فراز پس از درود بر محمد و آل، هشت خواسته را بیان مى کند: خواسته ى اولش رفع همه ى عیبها و بدیها است که با استفاده از صفت لطف خداوند درخواست آن را دارد و مى گوید: (با لطف خود هرگونه بدى را از من دور فرما) (اللهم صل على محمد و آله، و ادرا عنى بلطفک).
― و دومین خواسته اش آن است که او را با نعمت خاص خود تغذیه نماید، مى گوید: (مرا با نعمت خود تغذیه نموده و پرورش ده) (و اغذنى بنعمتک).
― در اینکه منظور از این نعمت چیست؟ ممکن است هم نعمتهاى مادى باشد هم نعمتهاى معنوى ولى در روایات آمده که ائمه ى اطهار گفته اند: (غذانا رسول الله بالعلم) (رسول خدا (ص) ما را با علم تغذیه فرمود).
― و از آنجا که انسان همواره باید مواظب خود باشد و نقائص خویش را از بین ببرد با استفاده از صفت کرم مى خواهد که او را اصلاح نماید و مى گوید: (با کرمت مرا اصلاح فرما) (و اصلحنى بکرمک).
― و از این نظر که انسان از جسم و روح تشکیل شده و هر کدام از این گرفتار بیماریهاى مختلفى مى شوند و استفاده از داروها و نسخه هائى که انسانها با تکیه به علوم بشرى تجویز مى کنند بیماریهاى جدیدى را ایجاد مى کند عرض مى کند: (با احسان (اتقان عملت) بیماریهایم را مداوا فرما) (و داونى بصنعک).
― یعنى مرا از هرگونه بلا و بیمارى دوردار و صحت و تندرستى کامل را ارزانى فرما، از این جهت که انسان مى خواهد همواره قدرتمند و سربلند باشد، از تحقیر و ذلت گریزان است و از طرفى نیرویش محدود است و مى بایست به قدرتى وابسته باشد عرض مى کند: (مرا در سایه ى رحمت و عزت و قدرت خود جاى ده) (و اظلنى فى ذراک).
― و چون قدرتمند شدن و وابسته به قدرت انسان را ممکن است از راه صحیح منحرف کند و رضایت و خشنودى مولا را از او دور دارد مى گوید: (خلعت خشنودیت را بر من بپوشان) (و جللنى رضاک).
― یعنى چنانم هوادار باش که از خط رضاى تو منحرف نگردم و خشنودیت چون لباسى سراسر قامتم را پوشیده باشد.
― و از آنجا که انسان در این زندگى با مسائل و مکاتب و خطوط مختلف رویارو است و جاذبه ى هر کدام او را به سمت خود مى کشد و نیز مشکلات فکرى و جسمى، اقتصادى و سیاسى او را محاصره مى کند و تصمیم گیرى در این مورد بس دشوار است عرضه مى دارد: (آنگاه که امور دشوار و مشکل بر من روى آور شوند مرا به هدایت یافته ترین آنها موفق دار) (و وفقنى اذا اشتکلت على الامور لاهداها).
― ولى مطلب به همین جا ختم نمى گردد کارهائى پیش مى آید که هر کدام در جاى خود سود دنیا و آخرت را به همراه دارد و اما در اینکه کدام را باید انجام داد، بر انسان مشتبه مى شود و بهترین را نمى تواند انتخاب کند. به همین جهت عرض مى کند: (آن دم که اعمال به یکدیگر مشتبه گشتند مرا به انجام پاکیزه ترین آنها توفیق ده) (و اذا تشابهت الاعمال لازکاها).
― و در امور فکرى و سیاسى که گروهها، مکاتب و سیاست مداران با یکدیگر درگیر مى شوند و هر کس مجبور است براى خود موضعى را انتخاب کند از خداوند پسندیده ترین آنها را مى خواهد. مى گوید: (آن زمان که مذاهب گوناگون با یکدیگر متناقض گردند مرا به پسندیده ترین آنها موفق گردان) (و اذا تناقضت الملل لارضاها).
― در سیزدهمین فراز که با درود بر محمد و آلش آغاز شده بازهشت خواسته ى دیگر از پیشگاه خداوند درخواست دارد: نخستین خواسته ى او آن است که امور او را کفایت کند و تاج کفایت و بى نیازى را بر سرش بگذارد عرض مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و تاج کفایت و بى نیازى را بر سرم بگذار) (اللهم صل على محمد و آله، و توجنى بالکفایه).
― مى دانیم انسان گاه غنى و ثروتمند است گاه فقیر و تهیدست و گاه به اندازه ى کفایت از امکانات این عالم بهره مند است، صورت اول و دوم هر کدام مشکلاتى به همراه دارد ولى صورت سوم بهترین مرحله ى زندگى است.
― و از آنجا که امور انسان در تمام میدانهاى زندگى با تدبیر صحیح مى تواند به خوبى اداره گردد و معروف شدن به مدیر و مدبر بودن آبرو و گشایشهاى خاص اجتماعى را به همراه دارد عرض مى کند: (مرا به حسن تدبیر (و دوستى خود) معرفى فرما) (و سمنى حسن الولایه).
― تدبیر امور زندگى همبستگان و خویشاوندان را به انسان نزدیک مى سازد و هم یار و یاوران خوبى براى انسان به بار مى آورد.
― و از آنجا که پیمودن راههاى زندگى بدون هدایت و راهنمائى ممکن نیست و هدایتها و راهنمائیها خود هر کدام درجه ى خاصى از رشد و ثبات به همراه دارند عرض مى کند: (هدایت راستین را به من ارزانى دار) (وهب لى صدق الهدایه).
― آنچنان که تا روز ملاقات تو هیچگونه انحرافى نیابم.
― بدون تردید در اختیار داشتن امکانات و توسعه در امور زندگى مى تواند انسان را به جایگاههاى بلندى در دنیا و آخرت برساند ولى هیچگاه از خطر غرور و طغیان خالى نیست و این خود امتحانى است که قبول شدن در آن بسیار سخت است لذا مى گوید: (مرا با توسعه و توانگرى آزمایش و مفتون مفرما (و لا تفتنى بالسعه).
― (بلکه زندگى ساده و آرامش بخشى به من ارزانى دار) (و امنحنى حسن الدعه).
― مطالعه ى زندگى انسانها این واقعیت را نتیجه مى دهد که هر گروهى زندگى خاص خویش را دارد، بعضى ثروتمند و مست غرور، بعضى تهیدست و ذلیل و خوار و بعضى آنچنان مشکلات سراسر زندگیشان را گرفته که راه خروج از آنها را نمى یابد، لذا امام عرضه مى دارد: (زندگیم را همراه مشکلات و رنج فراوان قرار مده) (و لا تجعل عیشى کدا کدا).
― در این گیر و دار که مشکلات انسان را احاطه مى کند و تلاشهاى ظاهرى به وسیله ى امکانات مادى ثمر نمى دهد راهى جز دعا نمى ماند ولى مساله همینجا است که دعا مقبول مى افتد یا خیر، امام علیه السلام مى گوید: (دعا و خواسته ام را به من بازمگردان و دست رد به سینه ام مگذار) (و لا ترد دعائى على ردا).
― ولى باید در قبال این خواسته قول دهد که بر خلاف مولا و آنکه دعایش را مى پذیرد عمل نکند به همین دلیل اعلام مى دارد: (من به طور مسلم براى تو هیچگونه ضد و معارضى قرار نمى دهم و همراه تو هیچ مثل و مانندى را فرا نمى خوانم) (فانى لا اجعل لک ضدا، و لا ادعو معک ندا).
― در چهاردهمین فراز چهار خواسته ى اساسى را مطرح کرده: خواسته ى اولش که همه ى انسانها معمولا گرفتار آنند خواسته ى دورى از اسراف و زیاده روى است عرض مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و مرا از اسراف بازدار) (اللهم صل على محمد و آله، و امنعنى من السرف).
― همانطور که در نکته هاى این نوشتار یادآور شده ایم اگر اسراف و زیاده از جامعه ى اسلامى برمى خاست و همه ى آنچه این انسانها نابخرد به هدر مى دهند صرف تهیدستان مى کردند بینوائى در جامعه ى بشرى یافت نمى شد. دومین خواسته اى را که عنوان مى کند آن است که رزق و روزیش آنچنان که مقدر گردیده در اختیارش قرار گیرد و دستخوش تلف قرار نگیرد عرض مى کند: (روزیم را از تباه و تلف شدن نگهدار) (و حصن رزقى من التلف).
― این سخن اشاره به آن دارد که روزى انسان چه آن قسمت که به او بدون تلاش مى رسد و چه آن قسمت که با تلاش و کوشش همواره در خطر تباهى است یعنى یا قدرت اختیار انسانهاى متجاوز به کار مى افتد و آن را غصب مى کند، و یا انسان خود عملى انجام مى دهد که مستوجب سلب روزى مى گردد، هر کدام که باشد امام سجاد علیه السلام مى خواهد که خداوند با لطفش از آن ممانعت به عمل آورد.
― این را مى دانیم و براى بسیارى محسوس و ملموس است که امکانات و درآمدهاى اشخاص و گاه نسبت به شخص واحد در زمانهاى مختلف متفاوت است، گاه درآمد کمى آن چنان بقا و برکت دارد که معادل درآمدهاى بسیار و گاه درآمدهاى فراوان آنچنان به سرعت هزینه مى شود که حیرت انگیز است، امام عرضه مى دارد: (ثروت و مکنتم را با برکت در آن کامل و فراوان ساز) (و وفر ملکتى بالبرکه فیه).
― انسانهاى پاک و کسانى که درد جامعه را احساس مى کنند همواره خود را موظف مى دانند که از ثروت و دارائى و امکانات خود به دیگران نیز ببخشند و آنان را بهره مند سازند اما اینکه به چه کسى باید داد که نیازمند باشد و در راه اطاعت خداوند مصرف کند خود مساله اى است براى چنین اشخاصى انسان وارسته از خداوند کمک مى جوید عرضه مى دارد (مرا در آنچه از این ثروتم در راه خیر انفاق مى کنم به راه هدایت و صواب راهنمائى فرما) (و اصب بى سبیل الهدایه للبر فیما انفق منه). یعنى هم در راه شایسته و سبیل الهى مصرف کنم و هم به کسى که مى بخشم در راه اطاعت خدا به کار گیرد.
― در پانزدهمین فراز نیز چهار خواسته ى اساسى دارد که پس از درود بر محمد و آلش عنوان مى کند.
― از آنجا که کسب روزى و تهیه ى موونه ى زندگى نیاز به تلاش و کوشش فراوان دارد و در رابطه با آن انسان با اشخاص مختلفى از نظر فکرى و روحى ناچار است بسیارى از ناملایمات را تحمل کند لذا مى گوید: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و رنج و زحمت و ناملایمات کسب و کار را تو خود از من کفایت فرما) (اللهم صل على محمد و آله، و اکفنى موونه الاکتساب).
― و از این جهت که انسان با درک و فهم محدود خود کسب و کارى را انتخاب مى کند که بتواند هزینه ى زندگى را تامین نماید اما در حقیقت با علم محدودش چنین محاسبه و دقت نظرى ممکن نیست زیرا او از عوامل و اسباب و تغیرات زمان آگاهى درستى نمى تواند داشته باشد به همین جهت عرض مى کند: (رزق و روزیم را از آنجا که گمان ندارم عنایت فرما) (و ارزقنى من غیر احتساب).
― یعنى محاسبات مرا لحاظ مفرما و روزیم را در مقایسه با تلاشم قرار مده بلکه لطف و عنایت و فضلت را شامل حالم کن. و از آنجا که امید و گمان آن را ندارم به من مرحمت فرما و از ناحیه ى دیگر چون کسب و کار انسان را از بسیارى از عبادتها بازمى دارد مى افزاید: (تا چنین نباشد که من به جاى پرداختن به عبادتم همواره مشغول امور زندگى باشم) (فلا اشتغل عن عبادتک بالطلب).
― و نیز (موجب آن نگردد که بخواهم سختیها و معاصى کسب و کار را بر دوش کشم) (و لا احتمل اصر تبعات المکسب).
― و چون قدرت انسان در کسب معاش محدود است عرض مى کند: (بار خداوندا آنچه را که من با قدرت خود در طلب آن هستم تو با قدرت خویش براى من مطالبه فرما) (اللهم فاطلبنى بقدرتک ما اطلب).
― و از آن جهت که انسان در این راه بیم آن را دارد که به مقصد نرسد و یا گرفتار معاصى و گناهان کسب و روزى شود درخواست مى کند: (با عزت و قوتت مرا از آنچه که مى ترسم پناه ده) (و اجرنى بعزتک مما ارهب).
― در شانزدهمین فراز باز هم سخن درباره ى داشتن امکانات است ولى از این زاویه که نداشتن زیان به آبروى و موقعیت و کرامت انسان وارد مى کند و از این طریق انسان را گرفتار یک سلسله صفات مذموم مى نماید لذا عرض مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و آبرویم را با دارائى و توانگرى حفظ فرما) (اللهم صل على محمد و آله، وصن وجهى بالیسار).
― و (مقام و منزلتم را با تنگدستى خوار و مبتذل مفرما) (و لا تبتذل جاهى بالاقتار).
― یعنى آبرویم را حفظ کن فقر و تنگدستى به سراغم مفرست چرا که تهیدستى آنقدر شوم است که رسول تو مى گوید: من از فقر به خدا پناه مى برم (اعوذ بالله من الفقر) و نیز مى فرماید: فقر انسان را به کفر مى کشاند (کاد الفقر ان یکون کفرا).
― و امیرمومنان فرموده: فقر مرگ بزرگ و سرخ است. اگر فقر به صورت انسانى مجسم مى شد من او را به قتل مى رساندم.
― به دنبال این قسمت اشاره به خصلتهاى مذمومى که در اثر تنگدستى به وجود مى آید کرده مى گوید: تنگدست نگردم (که ناچار شوم دست نیاز را در پیش کسانى دراز کنم که روزى خوار تواند) (فاسترزق اهل رزقک).
― (و از اشرار خلقت درخواست عطا و بخشش نمایم) (و استعطى شرار خلقک).
― سپس به دو صفت مذموم دیگرى از آن اشاره نموده مى گوید که اگر چنین شود (من مفتون حمد و ثناى کسانى خواهم شد که به من عطا مى کنند و مبتلا به بدگویى افرادى خواهم گردید که از من دریغ مى دارند) (فافتتن بحمد من اعطانى، و ابتلى بذم من منعنى).
― نباید من گرفتار چنین خصلتهاى زشتى شوم (در حالى که متصدى عطا کردن و دریغ داشتن در حقیقت توئى، نه آنها) (و انت من دونهم ولى الاعطاء و المنع).
― در هفدهمین فراز هشت خواسته را بیان مى دارد که پس از درود بر محمد و آلش یکى پس از دیگرى بیان مى کند. نخستین خواسته اش آن است که صحت و تندرستى به او عنایت شود و آن را در راه عبادت به کار گیرد نه در راه معصیت و بیهودگى عرض مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و سلامت و تندرستى در راه عبادت را روزیم فرما) (اللهم صل على محمد و آله، و ارزقنى صحه فى عباده).
― و دومین خواسته اش آن است که فراغتى نصیبش شود و از مشغولیات دنیا ساعتى بیاساید اما از آنجا که ساعتهاى فراغت تمایلات به گناه و لهو و لعب را به همراه مى آورد عرض مى کند: (و فراغتى در زهد و پارسائى) (و فراغا فى زهاده).
― سومین خواسته اش آن است که آنچه از تحصیلات علمى و آگاهیهاى ثمربخش فراگرفته توفیق به کارگیرى آنها را بیابد عرض مى کند: (علم و دانشى براى به کار بستن) روزیم فرما (و علما فى استعمال).
― چهارمین خواسته اش ورع و دورى از گناه است اما از آنجا که در بسیارى از افراد این حالت به نحوى از تحجر گرائى، وسوسه و احیانا شبیه نوعى سفاهت و حماقت است عرض مى کند: (ورعى در حد اعتدال) روزیم نما (و ورعا فى اجمال).
― پنجمین خواسته اش این است که سرانجام این تلاشها براى عبادت استعمال علم و دانش، زهد و پارسائى با عفو پایان گیرد و اگر کم و کاستى و یا نقائصى داشته بر او گرفته نشود مى گوید: (بار خداوندا ایام زندگانیم را با عفو و بخششت پایان بخش) (اللهم اختم بعفوک اجلى).
― و پشتوانه ى این خواسته هاى بالا را با این عبارت تاکید مى کند: و آرزو و امیدم به رحمتت را محقق فرما) (و حقق فى رجاء رحمتک املى).
― و از این نظر که قرار گرفتن در موضع عفو خداوند نیاز به تلاشهائى دارد که رضایت او را جلب کند در هفتمین خواسته اش مى گوید: (راههایم را براى رسیدن به خشنودیت سهل و هموار ساز) (و سهل الى بلوغ رضاک سبلى).
― این نیز مسلم است که براى جلب رضایت او عمل نیک لازم است زیرا عمل صالح در پیشگاه خداوند موجب رضایت او است به همین دلیل عرض مى کند: (عمل و کردارم را در همه ى حالات نیکو گردان) (و حسن فى جمیع احوالى عملى).
― در هجدهمین فراز باز چهار خواسته را بیان مى کند و نخستین خواسته اش بیدارى از مواقع غفلت است عرضه مى دارد: (بار خداوندا مرا در اوقات غفلت براى یاد خود متنبه ساز) (اللهم صل على محمد و آله، و نبهنى لذکرک فى اوقات الغفله).
― و این بدان جهت است که بسیارى از خطاها هنگام غفلت و به یاد خدا نبودن از انسان سر مى زند و به عکس یاد خدا انسان را از خلافها بازمى دارد.
― در دومین خواسته اش اطاعت خداوند را خواستار است زیرا در این دنیا که دار مهلت نام دارد اگر کسى در غیر راه طاعت او که در حقیقت ساختن زندگى اخروى خود است، تلاش نماید باخته است.
― مى گوید: (در روزگار مهلت (زمان کار و تلاش در این دنیا) مرا در راه اطاعت خود به کار گیر) (و استعملنى بطاعتک فى ایام المهله).
― و از این نظر که طاعات و عبادات و انجام کارهاى نیک براى جلب محبت پروردگار است که به دنبال آن نعمتها را جلب مى کند عرضه مى دارد: (راهى هموار و آشکار به سوى محبت و دوستى خود پیش پایم بنه) (و انهج لى الى محبتک سبیلا سهله).
― که اگر چنین کنى یعنى در اوقات غفلت مرا بیدار سازى در دوران زندگى مرا به اطاعتت وادارى و راهى به سوى محبتت به رویم بگشائى خیر دنیا و آخرت را برایم فراهم آورده اى، لذا عرض مى کند: (و بدین وسیله خیر دنیا و آخرت را برایم کامل فرما) (اکمل لى بها خیر الدنیا و الاخره).
― در نوزدهمین و آخرین فراز سه چیز از خداوند مى خواهد که در حقیقت عصاره و فشرده ى همه ى این دعا است، خواسته ى اول درود فراوان بر محمد و آل است عرضه مى دارد: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست مانند برترین درودى که پیش از او بر آفریدگانت فرستاده اى (و همچون درود) به کسانى که بعد از او بر اشخاصى که مى آیند خواهى فرستاد) (اللهم و صل على محمد و آله، کافضل ما صلیت على احد من خلقک قبله و انت مصل على احد بعده).
― دومین خواسته جامع خوبیهاى دنیوى و اخروى است که با اقتباس از قرآن انجام شده عرض مى کند: (و در دنیا به ما حسنه و نیکى و نیز در آخرت نیکى و خوبى مرحمت فرما) (و آتنا فى الدنیا حسنه و فى الاخره حسنه).
― و آخرین خواسته نجات از عذاب دوزخ است که چنین درخواست مى کند: (با رحمت خود، ما را از عذاب دوزخ حفظ فرما) (و قنا (برحمتک) عذاب النار).
